Βαρούσι: η παραδοσιακή, αρχοντική συνοικία της πόλης των Τρικάλων

Αμαλία Κ. Ηλιάδη φιλόλογος Ιστορικός Δ/ντρια 3ου Γυμνασίου Τρικάλων : Η λέξη με τη μορφή Βαρόσι ή Βαρόσια πέρασε, κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε πολλά σημερινά κράτη, τα εδάφη των οποίων τότε βρίσκονταν μέσα στα διοικητικά της όρια, όπως Σερβία, Βουλγαρία, Κύπρος(Αμμόχωστος), Ελλάδα(Τρίκαλα, Έδεσσα, Μύρινα Λήμνου) κ.α. Γενικώς Βαρόσι σημαίνει συνοικία, στην οποία ήταν εγκατεστημένοι χριστιανοί σε τουρκοκρατούμενες πόλεις. Πολλές φορές επειδή γύρω από τα κάστρα ζούσαν έμποροι ή ναυτικοί με μεγάλες περιουσίες και πλούσια σπίτια, Βαρούσι κατέληξε να σημαίνει την αρχοντική συνοικία.
Στην ανατολική πλευρά της Έδεσσας, ως την άκρη του βράχου κι ως τους καταρράκτες, έχει διατηρηθεί ανέπαφη η παλιά Μακεδονική  αρχιτεκτονική. ΤοΒαρόσι ήταν μια από τις τρεις χριστιανικές συνοικίες, οι οποίες είχαν δημιουργηθεί και αναπτυχθεί κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στην Έδεσσα.

Βαρούσι, η αρχοντογειτονιά των Τρικάλων
Το Βαρούσι είναι η παλιά συνοικία και ήταν η αρχοντογειτονιά των Τρικάλων. Τα στενά δρομάκια και οι παλαιότερες εκκλησίες που υπάρχουν στην περιοχή προσδίδουν γραφικότητα στη συνοικία.Τα παλιά σπίτια της συνοικίας χρονολογούνται από το 17ο και το 19ο αιώνα. Τα οικοδομικά υλικά των σπιτιών είναι το ξύλο, τα καλάμια, ο σοβάς και οι πλίνθοι. Τα σπίτια έχουν “σαχνισιά'” (κλειστός στεγασμένος χώρος που προεξέχει από τον κορμό του κτιρίου). Στη συνοικία του Βαρουσίου βρίσκονται οι περισσότερες και παλαιότερες εκκλησίες των Τρικάλων.

Τα αρχοντικά του Βαρουσίου και οι πολυάριθμες εκκλησίες αντικατοπτρίζουν την οικονομική και πολιτιστική άνθιση του 18ου και 19ου αι. που ήταν αποτέλεσμα της ανάπτυξης του εμπορίου και της βιοτεχνίας.

Μεγάλος αριθμός εκκλησιών, ανοικοδομημένες οι περισσότερες τον 19ο αιώνα, εμπλουτίζουν το παραδοσιακό σύνολο.Το Βαρούσι έχει κηρυχθεί ως «παραδοσιακό τμήμα της πόλης» μετο Π.Δ. 28-2-79 (ΦΕΚ 201Δ/5-4-79), και έχει αποκτήσει ειδικούς όρουςδόμησης (Σ.Δ 1,2 και μέγιστο ύψος 2 ορόφων με 9.00 μ). με το Π.Δ. τηςκήρυξής του και το Π.Δ 16-9-82 (ΦΕΚ 529Δ/29-10-82). Στο κηρυγμένο
τμήμα επήλθε μικρή αύξηση των ορίων του με το Π.Δ. 19-7-05 (ΦΕΚ886Δ/25-8-05).

Για την συγκεκριμένη συνοικία έγινε συνολική μελέτη των κτισμάτωντης (στα πλαίσια της ΕΠΑ το 1987) με βάση την οποία τα παλαιότερα κτίσματα χρονολογήθηκαν από το 1800 ως το 1900 και για 55 από αυτά προτάθηκε ο χαρακτηρισμός τους ως διατηρητέων με «απόλυτη προστασία» ή «προστασία όψεως» η «προστασία κελύφους» Για το σύνολο των κτισμάτων αυτών δεν προχώρησε κήρυξή τους από το
ΥΠΕΧΩΔΕ ενώ μεμονωμένα κτίσματα έχουν κηρυχθεί από το ΥΠΠΟ (με παλαιότερες κηρύξεις το 1965) η κηρύσσονται και σήμερα σε όσες περιπτώσεις αιτείται άδεια κατεδάφισης τους.

Ως αποτέλεσμα της έλλειψης νομοθετημένης προστασίας των κτισμάτων στο Βαρούσι, πολλά σημαντικής ιστορικής και αρχιτεκτονικής αξίας κτίσματα απειλούνται με κατεδάφιση από τους ιδιοκτήτες τους παρότι η περιοχή έχει χαρακτηρισθεί «παραδοσιακό τμήμα» από το ΥΠΕΧΩΔΕ και επιπλέον κάθε πράξη δόμησης ή κατεδάφισης ελέγχεται από την εφορία νεωτέρων μνημείων του ΥΠΠΟ, σύμφωνα και με το νέο αρχαιολογικό νόμο.

ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΣΤΟ ΒΑΡΟΥΣΙ
Το Βαρούσι βρίσκεται στη ΒΑ πλευρά της πόλης και εκτείνεται στις κατωφέρειες δύο λόφων, του Φρουρίου και του Προφήτη Ηλία . Ένα ισχυρό σημείο αναφοράς που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διάρθρωση και τη ζωή του είναι οι εκκλησίες, στο έδαφος των οποίων κρύβονται πανάρχαια μυστικά,επτά μέσα στον οικισμό και δύο στα άκρα του. Οι εκκλησίες αυτές χτίστηκαν γύρω
στα 1600 αλλά οι περισσότερες ανοικοδομήθηκαν το 19ο αιώνα.

Οι παλιότερες εκκλησίες έχουν μικρότερο μέγεθος και φτωχή εμφάνιση. Είναι ενταγμένες μέσα στον οικισμό χωρίς κανένα διακριτικό στοιχείο, πράγμα που υπαγορευόταν από τις δύσκολες συνθήκες που αντιμετώπιζε η ελληνική
κοινότητα στους πρώτους αιώνες της τουρκικής κατοχής. Αντίθετα, το 19ο αιώνα, με τη μεγαλύτερη ανοχή των Τούρκων, την ευρύτερη οικονομική δυνατότητα και ανάπτυξη της ελληνικής κοινότητας, υπήρχε η άνεση οι εκκλησίες να γίνουν μεγαλύτερες, πλουσιότερες, να αναδεικνύονται σαφώς
μέσα στον οικισμό. Έτσι πολλές εκκλησίες ανοικοδομούνται στα πρότυπα της μεγάλης τρίκλιτης βασιλικής που εξαπλώνεται από το 18ο αιώνα και μετά, σε πανελλήνια σχεδόν κλίμακα, αντικαθιστώντας τους παλιούς μονόκλιτους ναούς. Οι σωζόμενοι σήμερα παλαιοί και νέοι ναοί αυτής της παραδοσιακής συνοικίας, κατά χρονολογική σειρά, είναι:

1) Του Αγίου Δημητρίου.
Πρόκειται για έναν μικρό ναό με νεότερες προσθήκες, ο οποίος βρίσκεται στηνσυνοικία Βαρούσι , επί της οδού Αγίων Αναργύρων. Η ανέγερσή του τοποθετείται, όχι με βεβαιότητα, πριν από το 1588. Έχει τοιχογραφίες του 17ου αιώνα, ενώ το τέμπλο του ανακαινίστηκε το 1839.
2) Των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού.
Βρίσκεται και αυτός στην συνοικία Βαρούσι, ΝΑ του φρουρίου, επί της οδού Αγίων Αναργύρων. Έχει παλιές και ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες. Είναι άγνωστο πότε ανεγέρθηκε. Εκ βάθρων ανακαίνιση και ιστόρηση (αγιογράφηση) έγινε το 1575. Λέγεται ότι κάτω από την εκκλησία των Αγίων Αναργύρων βρίσκεται το Ασκληπιείο Τρίκκης, διόλου ανυπόστατη θέση, αν σκεφτεί κανείς ότι οι χριστιανικοί ναοίθεμελιώνονταν πάνω σε αρχαία ιερά.Στον ναό των Αγίων Αναργύρων υπάρχουν δύο παρεκκλήσια, του Αγίου Ευθυμίου και του Αγίου Σπυρίδωνος.
3) Του Αγίου Ιωάννου του Ελεήμονος και Αγίου Παντελεήμονος.
Στην συνοικία Βαρούσι, πίσω από τον μεγάλο ναό της Παναγίας Φανερωμένης και μπροστά ακριβώς από τις σκάλες, από τις οποίες ανεβαίνουμε στο φρούριο, υπάρχει ο μικρός μονόκλιτος καμαροσκέπαστος ναός του Αγίου Ιωάννου του Ελεήμονος και Αγίου Παντελεήμονος. Έχει και αυτός ωραίες τοιχογραφίες. Για την χρονολόγησή του δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία, πιθανόν να είναι σύγχρονος του ναού των Αγίων Αναργύρων (τέλος 16ου με αρχές 17ου αι.).

4) Του Ιωάννου του Προδρόμου.
Μονόκλιτος καμαροσκέπαστος ναός. Βρίσκεται δυτικά κοντά στο ναό του Αγ. Νικολάου, του οποίου αποτελεί παρεκκλήσιο. Ανεγέρθηκε και ιστορήθηκε (ολοκληρώθηκε με αγιογραφίες) το 1674. Έχει παλιές και καλής τέχνης εικόνες στο τέμπλο, το οποίο έγινε την ίδια εποχή.
5) Της Αγίας Μαρίνας.
Βρίσκεται στον αυχένα του λόφου του φρουρίου και του λόφου του προφήτη Ηλία. Είναι μονόκλιτη βασιλική. Ο σημερινός ναός έχει ανακαινισθεί το 1924. Τότε προκλήθηκαν σοβαρές αλλαγές στον παλιό ναό. Ο αρχικός ναός, κατά τον Ν. Γιαννόπουλο, κτίστηκε το 1766 και ιστορήθηκε το 1767.
6) Της Αγίας Παρασκευής.
Πρόκειται για μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική, η οποία βρίσκεται στην καρδιά του Βαρουσίου. Κτίστηκε το1843. Το 1932 έγιναν στο ναό σημαντικές μεταρρυθμίσεις. Έχει ωραιότατο ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1845, άμβωνα και θρόνο, ενώ φυλάσσονται σ’ αυτόν αρκετές παλιές εικόνες προερχόμενες
από τον ναό του Αγίου Δημητρίου. Εντός του ναού υπάρχει παρεκκλήσιο του Αγίου Γρηγορίου Νεοκαισαρείας του Θαυματουργού του οποίου λείψανα φυλάσσονται σ’ αυτό.

7) Της Παναγίας Φανερωμένης ή του Γενεσίου της Θεοτόκου.
Είναι και αυτή μεγάλη τρίκλιτη βασιλική και βρίσκεται στο Βαρούσι, νότια του Φρουρίου, στο
τέρμα της οδού 25ης Μαρτίου. Η ανοικοδόμηση της άρχισε το 1849 και τελείωσε το 1853. Έχει
ωραίο ξυλόγλυπτο «επιχρυσωμένο» τέμπλο του 1887. Ξυλόγλυπτοι επίσης είναι ο δεσποτικός
θρόνος και ο άμβωνας. Στον εξωνάρθηκα του ναού βρίσκεται το παρεκκλήσιo του Αγίου
Φανουρίου.

8) Της Αγίας Επισκέψεως.
Είναι ο μεγαλύτερος, μετά τον ναό του Αγίου Νικολάου, ναός των Τρικάλων. Είναι τρίκλιτη
βασιλική και βρίσκεται στο Βαρούσι, ΝΑ του φρουρίου. Η ανέγερσή της άρχισε το 1863 και
τελείωσε το 1877.Κτίστηκε από μαστόρους Ζουπανιώτες (από τον Πεντάλοφο Κοζάνης). Εορτάζει
στις 21 Νοεμβρίου, εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου. Ήταν για πολλά χρόνια ο μητροπολιτικός
ναός των Τρικάλων και σ’ αυτόν έγινε η δοξολογία στις 25 Αυγούστου 1881 κατά την
απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους, κατά την οποία απήγγειλε το ποίημά του «Στ’
αδέλφια μας» ο ποιητής Χρήστος Χρηστοβασίλης. Εντός του ναού υπάρχει το παρεκκλήσιο του
Αγίου Στυλιανού. Στην θέση του σημερινού ναού πιθανόν υπήρχε άλλος παλαιότερος ναός της
Αγίας Επισκέψεως, στον οποίο μαρτυρείται η λειτουργία σχολείου της «εγκυκλίου παιδεύσεως»
στα 1543.

9) Του Αγίου Νικολάου.
Από το 1967 είναι ο μητροπολιτικός ναός των Τρικάλων και βρίσκεται βόρεια της οδού Στρατηγού
Σαράφη), δίπλα από τον αρχαιολογικό χώρο και στη νότια άκρη του Βαρουσίου. Είναι ο
μεγαλύτερος ναός της πόλης. Θεμελιώθηκε τον Οκτώβριο του 1948 και η πρώτη Θεία Λειτουργία
σ ‘αυτόν έγινε την Κυριακή των Βαΐων του 1960.Το σχέδιο του ναού έκανε ο Αθηναίος Στ.
Νομικός. Στην θέση του σημερινού υπήρχε άλλος ναός (του 1870), ο οποίος όμως
βομβαρδίστηκε από γερμανικά αεροπλάνα στις 15 Απριλίου 1941, Μεγάλη Τρίτη, και
καταστράφηκε εντελώς.

Αμαλία Κ. Ηλιάδη
φιλόλογος Ιστορικός
Δ/ντρια 3ου Γυμνασίου Τρικάλων

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- πηγές:
1.Ν. Κατσόγιαννου, Τα Τρίκαλα και οι συνοικισμοί τους, Πολιτιστικός
Οργανισμός του Δήμου Τρικκαίων.
2.Τσαπάλα-Βαρδούλη Φανή, «Τρίκαλα-Ελληνική Παραδοσιακή
Αρχιτεκτονική», Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα.
3.Περιοδικό «Τρικαλινά» του συνδέσμου ΦΙΛΟΣ
4.Τάκης Τλούπας, Μαρούλα Κλιάφα, Φανή Τσαπάλα-Βαρδούλη: «Στο
Βαρούσι». Εκδόσεις Γνώση. Αθήνα 1988.
5.Αικατερίνη Κωστοπούλου-Μπαλαμώτη: «Η Συνοικία Βαρούσι από τον
17ο αιώνα μέχρι σήμερα». Έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου Τρικάλων
«Το Βαρούσι», Αθήνα 1987.
6. ΠΗΓΗ        :www.trikalacity.gr
7. http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CF%81%CE%AF%CE%BA%
CE%B1%CE%BB%CE%B1
8. Θεόδωρου Νημά : ΤΡΙΚΑΛΑ – ΚΑΛΑΜΠΑΚΑ – ΜΕΤΕΩΡΑ – ΠΙΝΔΟΣ–
ΧΑΣΙΑ (εκδ. ΑΦΩΝ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1987)
9. http://1tee-trikal.tri.sch.gr/varousi/arx/frm.htm
10. Σωτήριος Γοργογέτας, συγγραφέας, Βικιπαίδεια, Ιστοσελίδα Μύλου
Ματσόπουλου και Μύλου των Ξωτικών.
11. Συλλογή Εκπαιδευτικού υλικού στο πλαίσιο του ανωτέρω καινοτόμου
εκπαιδευτικού προγράμματος: Στοιχεία τοπικής ιστορίας: τα μνημεία του
πολιτισμού στην πόλη των Τρικάλων ή ένα γοητευτικό και επιμορφωτικό
ταξίδι: Ιστοσελίδα του Σχολείου μας 3ου Γυμνασίου Τρικάλων:http://3gymtrikal.tri.sch.gr/
12) Θεόδωρου Νημά : ΤΡΙΚΑΛΑ – ΚΑΛΑΜΠΑΚΑ – ΜΕΤΕΩΡΑ – ΠΙΝΔΟΣ–
ΧΑΣΙΑ (εκδ. ΑΦΩΝ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1987)
13) http://1tee-trikal.tri.sch.gr/varousi/arx/frm.htm
14) Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός, Δ/ντρια 3ου Γυμνασίου
Τρικάλων, Η περιήγηση ως μέσο μάθησης: Τοπία φύσης και πολιτισμού
της πόλης των Τρικάλων, Καινοτόμο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα
Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Πολιτισμικής αυτοσυνειδησίας που
εκπονήθηκε στο 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων κατά το σχολικό έτος 2011-2012.