Η χρήση γεωχωρικών τεχνολογιών από τοπικούς φορείς στην ανάδειξη και αξιοποίηση του πολιτιστικού αποθέματος μιας περιοχής. η περίπτωση της πόλης των Τρικάλων

Δρ Τοπογράφος Μηχανικός Τ.Ε., M.Sc. Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Βαλκανικές Σπουδές, M.Sc. Χωροταξίας και Περιφερειακής Πολιτικής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Η πολιτιστική κληρονομιά συνίσταται σε κάθε υλικό ή άυλο αντικείμενο ή σύνολο, που έχει κληρονομηθεί ή δημιουργηθεί από μια γενεά και διαφυλάσσεται προσεχτικά προκειμένου να μεταβιβαστεί σε αρίστη κατάσταση σε μεταγενέστερες γενεές. Με το πέρασμα των χρόνων ο πολιτισμός και η παράδοση αποτέλεσαν το εφαλτήριο για την ανασυγκρότηση των κοινωνιών.

Μέσα από τα κοινωνικά σύνολα αναδύθηκαν ομάδες ανθρώπων που στόχο έχουν να αναδείξουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και την ιστορία ενός τόπου, δημιουργώντας τους πολιτιστικούς φορείς. Συγκεκριμένα οι πολιτιστικοί φορείς με τη δράση τους κατάφεραν να διασώσουν τη λαϊκή παράδοση, να αναδείξουν και να διαφυλάξουν την τοπική ιστορία, διατηρώντας ζωντανές τις μνήμες των ανθρώπων.

Στην προσπάθεια παρουσίασης ενός χαρακτηριστικού παραδείγματος περιοχής με έντονη πολιτισμική δραστηριότητα, επιλέχθηκε η πόλη των Τρικάλων.

Σε αυτήν διασώζονται αξιόλογα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς (κοσμικά, θρησκευτικά, παραδοσιακοί οικισμοί, αρχαιολογικοί χώροι) καθώς επίσης δραστηριοποιούνται πολιτιστικοί σύλλογοι και σωματεία με έντονη πνευματική, καλλιτεχνική και παραγωγική δραστηριότητα. 

Η υιοθέτηση στρατηγικών και πολιτικών προώθησης του πολιτιστικού αποθέματος της πόλης των Τρικάλων διαμέσου της «έξυπνης» αξιοποίησης των γεωχωρικών τεχνολογιών από τους τοπικούς φορείς, έχει ως αποτέλεσμα την ενδυνάμωση της εξωστρέφειας της εικόνας της πόλης και την ενίσχυση της ελκυστικότητάς της, με απώτερο στόχο τον οικονομικό της δυναμισμό.

Η δημιουργία ενός συλλογικού οργάνου από φορείς που δραστηριοποιούνται στην πόλη των Τρικάλων που ως στόχο έχουν την ανάδειξη, τη διαφύλαξη και τη διάσωση του πολιτιστικού αποθέματος της περιοχής, θα επέφερε πολλαπλασιαστικά οφέλη τόσο για την τοπική κοινωνία, όσο για τους εμπλεκόμενους φορείς και για τους επισκέπτες της περιοχής. Η αξιοποίηση γεωχωρικών τεχνολογιών όπως η παραγωγή ψηφιακού εποπτικού υλικού για παράδειγμα φυλλάδια, ψηφιακοί χάρτες δομημένα μέσω ενός πολιτιστικού διαδικτυακού ΓΣΠ (cultural – web GIS) θα συμβάλλει σημαντικά στη διάσωση, στην ανάδειξη και στην προβολή όχι μόνο της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης των Τρικάλων αλλά και των δράσεων των πολιτιστικών φορέων της περιοχής.

Η αξιοποίηση της προτεινόμενης μεθοδολογίας από τους εμπλεκόμενους φορείς που δραστηριοποιούνται στην περιοχή θα αναδείξουν το συγκριτικό πλεονέκτημα του πολιτιστικού αποθέματος της πόλης των Τρικάλων, κάνοντάς την περισσότερο ανταγωνιστική σε σχέση με άλλες πόλεις της ίδιας δυναμικής.

Η πολιτιστική κληρονομιά συνίσταται σε κάθε υλικό ή άυλο πολιτιστικό αγαθό ή πολιτιστική ιδέα ανεκτίμητης αξίας από ιστορικής, εθνολογικής, καλλιτεχνικής και

επιστημονικής άποψης, που έχει κληρονομηθεί ή δημιουργηθεί από μια γενεά και διαφυλάσσεται προσεχτικά προκειμένου να μεταβιβαστεί σε αρίστη κατάσταση σε μεταγενέστερες γενεές (UNESCO World Heritage Centre, 2017· UNESCO Intangible Cultural Heritage, 2017· Πετράκης, 2012). Όταν γίνεται σωστή χρήση και αξιοποίηση των πολιτιστικών αγαθών και των ιδεών με σκοπό τη διαφύλαξη και τη μετάβαση σε επόμενες γενεές, τότε γίνεται λόγος για πολιτιστικό απόθεμα (Πετράκης, 2012). Ένα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα πόλεων με πλούσια πολιτιστική κληρονομιά είναι η πόλη των Τρικάλων. Σ’ αυτήν δραστηριοποιούνται φορείς και σύλλογοι, εκφραστές του τοπικού πολιτισμού, οι οποίοι στο πέρασμα των χρόνων αναζητούν νέους τρόπους διαφύλαξης και μεταβίβασης του πολιτιστικού αποθέματος της πόλης στις επόμενες γενεές.

Η αξιοποίηση των παραπάνω προϋποθέτει τη διαδικασία σχεδιασμού Marketing ενός τόπου, προκειμένου να ικανοποιήσει τις ανάγκες των αγορών στόχων στις οποίες απευθύνεται. Το Marketing ενός τόπου θεωρείται πετυχημένο όταν ικανοποιούνται δύο παράμετροι. Αρχικά όταν οι επιχειρήσεις και οι κάτοικοι είναι ευχαριστημένοι από την κατανάλωση των αγαθών και των υπηρεσιών που ο τόπος τους προσφέρει και δεύτερον όταν οι προσδοκίες των επισκεπτών και των επενδυτών, ικανοποιούνται στο βαθμό που τα αγαθά και οι υπηρεσίες που τους παρέχει ο τόπος, είναι αυτά που επιθυμούν να λάβουν (Kloter κ.ά., 1995).

Στόχος του άρθρου είναι η συνεισφορά των γεωχωρικών τεχνολογιών στο σχέδιο Marketing των Τρικάλων, μιας πόλης ιδιαίτερης πολιτιστικής κληρονομιάς και πολιτιστικού αποθέματος. Η προτεινόμενη μεθοδολογία αρχικά περιλαμβάνει τον προσδιορισμό της ταυτότητας της πόλης. Αυτή προϋποθέτει τον ορισμό της εικόνας της πόλης, η οποία καθορίζεται με την ενεργή συμμετοχή τόσο των κατοίκων, των επισκεπτών, των τουριστών όσο και των δρώντων και των φορέων της πόλης. Ο ορισμός της εικόνας της πόλης είναι μία σύνθετη διαδικασία, ωστόσο μπορεί να καθοριστεί με διαφόρους τρόπους όπως για παράδειγμα ανάλυση ερωτηματολογίων και αξιοποιώντας το «εργαλείο» της διαβούλευσης, σύμφωνα με το οποίο θα βελτιωθεί η εικόνα της πόλης και θα αξιοποιηθεί δημιουργικά το πολιτιστικό της απόθεμα.

Σημαντική είναι η συμβολή των κατάλληλων γεωχωρικών τεχνολογιών (Ruoss, Alfare, Vallone και Richard, 2013), (Conolly και Lake, 2006) που περιλαμβάνει τη δημιουργία μιας πλήρους δομημένης πολιτιστικής – τουριστικής ιστοσελίδας με κύριο δομικό στοιχείο ένα πολιτιστικό – διαδικτυακό cultural – web Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών (^n)/Geographical Information System (GIS), ψηφιακούς χάρτες (ιστορικούς, πολιτιστικούς, τουριστικούς, με περιπατητικές διαδρομές). Η επικαιροποίηση, ο συντονισμός, η εποπτεία και η διαχείριση της ιστοσελίδας θα πραγματοποιείται από εξειδικευμένο προσωπικό και από ένα συλλογικό όργανο φορέων της πόλης (εκπρόσωποι ΟΤΑ, Εφορεία Αρχαιοτήτων, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις/ΜΚΟ, εκπρόσωποι πολιτιστικών συλλόγων).

Μ’ αυτόν τον τρόπο θα συμβάλλουν στην ανάδειξη και την προβολή του πολιτιστικού πλούτου της πόλης των Τρικάλων, στην ενίσχυση του οικονομικού της δυναμισμού, κάνοντάς την ανταγωνιστική σε σύγκριση με άλλες πόλεις ιδίου μεγέθους (Pecqueur, 2013). Η ενδυνάμωση των παραπάνω χαρακτηριστικών θα συμβάλλει καθοριστικά στον στρατηγικό σχεδιασμό της πόλης των Τρικάλων.

Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που είναι αναγνωρισμένα τόσο από τους ντόπιους κατοίκους όσο και από τους νέους και τους τουρίστες, προσδίδουν ταυτότητα στην πόλη. Το πολιτιστικό περιβάλλον και η ιστορική κληρονομιά είναι από τους βασικούς παράγοντες ελκυστικότητας για έναν τόπο ή για μία πόλη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα από τη διεθνή και την ελληνική εμπειρία υποστηρίζουν ότι η ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον αστικό τουρισμό και κατ’ επέκταση με τον βιώσιμο τουρισμό (Κοκκώσης και Τσάρτας, 2001). Ο βιώσιμος τουρισμός αποτελεί μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης και είναι σχεδιασμένος για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής στους τόπους υποδοχής και για την παροχή υψηλού επιπέδου υπηρεσιών στους επισκέπτες (Δέφνερ και Καραχάλης, 2010).

Αναζητώντας την ταυτότητα της πόλης των Τρικάλων και δίδοντας τον ορισμό του αγαθού στην πόλη, ξεκινάει η διαδικασία ένταξης της πόλης στο παραγωγικό σύστημα, προσδιορίζοντας τα συστατικά και τον χαρακτήρα του εν λόγου αγαθού. Προκειμένου μία πόλη να αναπτυχθεί και να γίνει ανταγωνιστική σε σύγκριση με πόλεις του ιδίου μεγέθους θα πρέπει η εικόνα της να είναι ελκυστική και οι υπηρεσίες που προσφέρει να εξασφαλίζουν τη βιώσιμη ανάπτυξη (Choi, Ritchie, Papandrea, και Bennett, 2010). Η εικόνα της πόλης είναι διαμορφωμένη από την εντύπωση που έχουν οι κάτοικοι για την πόλη ή την περιοχή (Hall, 1998). Η εικόνα της πόλης επίσης είναι συνδυασμός πολλών χαρακτηριστικών όπως κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών, ιστορικών και πολιτιστικών.

Η πόλη των Τρικάλων διαθέτει πλούσιο πολιτιστικό απόθεμα καθώς σ’ αυτήν διασώζονται 50 αξιόλογα κηρυγμένα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς (Εικόνα 1) [κοσμικά και θρησκευτικά μνημεία, παραδοσιακοί οικισμοί και αρχαιολογικοί χώροι] (Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού – Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων, 2017) καθώς και μνημεία που δεν έχουν κηρυχθεί ακόμη. Τα υπάρχοντα αρχοντικά, παραδοσιακά και νεοκλασικά κτίρια της πόλης των Τρικάλων αποτελούν τεκμήριο της πολιτιστικής της κληρονομιάς.

Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας από τον τουρκικό ζυγό το 1881, ο μηχανικός Μένανδρος Ποτέσσαρος, κάνει σπουδαίες προσπάθειες να αναπλάσει ολόκληρη την πόλη δημιουργώντας ένα αξιόλογο ρυμοτομικό και πολεοδομικό σχέδιο το οποίο και αποτέλεσε την καρδιά της σημερινής πόλης. Έτσι, στα νέα οικοδομικά τετράγωνα που δημιουργούνται, χτίζονται ενδιαφέροντα αρχοντικά και κατοικίες, παραδοσιακής, εκλεκτικιστικής και νεοκλασικής αρχιτεκτονικής, τα οποία ανήκαν κυρίως σε εύπορους Τρικαλινούς κατοίκους. Η πλειοψηφία των οποίων προέρχονταν από χώρες του εξωτερικού, όπως Ρουμανία, Αμερική, Αίγυπτο και Κωνσταντινούπολη. Ακόμη και σήμερα, πολλά από αυτά διατηρούν την αίγλη τους, μιας και είχαν κατασκευαστεί με άρτια τεχνική.

Ταυτόσημη με την πολιτισμική φυσιογνωμία των Τρικάλων είναι επίσης η συνοικία του Βαρουσίου. Γενικώς Βαρόσι ή Βαρούσι σημαίνει συνοικία, στην οποία ήταν εγκατεστημένοι χριστιανοί σε τουρκοκρατούμενες πόλεις. Πρόκειται για παραδοσιακό οικισμό που διασώζεται με πλήρη πολεοδομικό ιστό και κυρίως διώροφα σπίτια ενδιαφέρουσας λαϊκής βορειοελλαδικής αρχιτεκτονικής. Σπουδαίοι πρωτομάστορες και τεχνίτες κατασκεύασαν κτίρια με μεράκι και καλαισθησία. Η συνοικία διαθέτει χαρακτηριστικό δίκτυο στενών, ελισσόμενων δρόμων με καλντερίμια καθώς και αρχοντικά, παραδοσιακά κτίρια και πολυάριθμες εκκλησίες που αντικατοπτρίζουν την οικονομική και πολιτιστική άνθιση του 18ου και 19ου αιώνα, ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης του εμπορίου και της βιοτεχνίας. Το Βαρούσι έχει κηρυχθεί ως «παραδοσιακό τμήμα της πόλης» με το Π.Δ. 28-2-79 (ΦΕΚ 201 Δ/1979) ενώ σε παλαιότερη μελέτη του 1987 προτάθηκε σε 55 κτίσματα από αυτά ο χαρακτηρισμός τους ως διατηρητέα. Ωστόσο, για το σύνολο των κτισμάτων αυτών δεν προχώρησε η κήρυξή τους.

Το βυζαντινό κάστρο της πόλης κατασκευάστηκε επί Ιουστινιανού πάνω στην Ακρόπολη της αρχαίας Τρίκκης κατά τον 6ο αιώνα μ.Χ. Ανακατασκευάστηκε αργότερα από τους Οθωμανούς οι οποίοι τον 17ο αιώνα τοποθέτησαν ένα τεράστιο ρολόι πάνω σε πύργο ενώ αυτό αντικαταστάθηκε το 1936. Το κάστρο των Τρικάλων είναι επισκέψιμο και φιλοξενεί το υπαίθριο θέατρο του Δήμου Τρικκαίων όπου λαμβάνουν χώρα διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Το Ασκληπιείο της αρχαίας Τρίκκης, το αρχαιότερο και σημαντικότερο της Ελλάδας κατά τον Στράβωνα πιθανολογείται ότι βρίσκεται κάτω από τη συνοικία του Βαρουσίου. Στην νότια απόληξη του παραδοσιακού οικισμού του Βαρουσίου διασώζονται μέρος καταλοίπων της αρχαίας Τρίκκης, η οποία αποτέλεσε σημαντική πόλη της θεσσαλικής τετραρχίας της Εστιαιώτιδας, εκτεινόταν ανάμεσα στον ποταμό Ληθαίο που ακόμη και σήμερα διασχίζει τη σύγχρονη ομώνυμη πόλη, και στο λόφο «Κάστρο» όπου πιθανότατα βρισκόταν η αρχαία ακρόπολη. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν σταδιακά στο χώρο σε όμορα, ιδιωτικά οικόπεδα από το 1902 ως το 1992 είχαν σωστικό χαρακτήρα και έφεραν στο φως τρία κτίρια πρώιμων ρωμαϊκών χρόνων, δημόσιο κτίριο των ελληνιστικών χρόνων και μία εκκλησία πρωτοχριστιανικής περιόδου (Οδυσσεύς – Κόμβος Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, ΛΔ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, 2017). Σήμερα το μεγαλύτερο τμήμα της αρχαίας πόλης καλύπτεται από την ομώνυμη σύγχρονη πόλη, καθώς η κατοίκηση σε αυτή υπήρξε αδιάλειπτη έως τις μέρες μας.

Το τέμενος του Οσμάν Σάχ ή Κουρσούμ τζαμί (μολυβδοσκέπαστο τζαμί) χτισμένο πιθανόν το 1567/68, βρίσκεται ανατολικά του κέντρου της πόλης των Τρικάλων και είναι το μόνο σωζόμενο από τα πολλά οθωμανικά τζαμιά που υπήρχαν κάποτε στην πόλη. Επίσης είναι ένα από τα 79 τζαμιά και το μοναδικό που σώζεται σε ελληνικό έδαφος και ανήκει στον ονομαστό αρχιτέκτονα του 16ου αιώνα Σινάν (Koca mimar Sinan). Ανατολικά του τεμένους σώζεται ο τουρμπές (μαυσωλείο) στο οποίο ετάφη ο Οσμάν Σάχ, ενώ στα δυτικά του τεμένους αποκαλύφθηκε πρόσφατα οθωμανικό χαμάμ το οποίο συνδέονταν άμεσα με τη θρησκευτική τελετουργία των μουσουλμάνων (Οδυσσεύς – Κόμβος Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού· Μαντζανά, 2017). Σήμερα φιλοξενεί διάφορες αρχαιολογικές εκθέσεις της Εφορείας Αρχαιοτήτων Τρικάλων, θεματικές εκθέσεις του Δήμου Τρικκαίων καθώς και άλλων συλλόγων και φορέων.

Ο Μύλος Ματσόπουλου αποτελεί αξιόλογο δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής όπως αυτή διαμορφώθηκε τον περασμένο αιώνα στον ελλαδικό χώρο. Βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης των Τρικάλων και κτίστηκε το 1884 από τους αδελφούς Αγαθοκλή. Είναι ο πρώτος κυλινδρόμυλος που χτίστηκε στην Ελλάδα και ο μεγαλύτερος των Βαλκανίων. Πρόκειται για ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα 3.500 τ.μ., στο κέντρο μιας έκτασης 90 στρ., με τον κεντρικό νερόμυλο να πλαισιώνεται περιμετρικά από τα βοηθητικά προκτίσματα, δημιουργώντας στο εσωτερικό του κλειστό περίβολο. Όλα τα κτίρια του συγκροτήματος είναι λιθόκτιστα και στεγασμένα με ξύλινες κεραμοσκεπές, ενώ στις λιθοδομές τους γίνεται ευρεία χρήση πλίνθων σε ποικίλους συνδυασμούς. Έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο με την υπ’ αρ. ΥΑ ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/1083/25197/11-4-1995 (ΦΕΚ 497 Β/1995). Ο μύλος αυτός σήμερα αποτελεί για την ελληνική πραγματικότητα ένα παραδοσιακό μνημείο βιομηχανικής αρχιτεκτονικής.

Το κτίριο του παλαιού εργοστασίου (παγοποιείο – ψυγεία) Κλιάφα, χρονολογείται από το 1926. Εκεί στεγάζεται από το 2003 το Κέντρο Ιστορίας και Πολιτισμού Κλιάφα που ιδρύθηκε με πρωτοβουλία και δαπάνη της βιομηχανίας αναψυκτικών Κλιάφα.

Με το πέρασμα των χρόνων ο πολιτισμός και η παράδοση αποτέλεσαν το εφαλτήριο για την ανασυγκρότηση των κοινωνιών. Μέσα από τα κοινωνικά σύνολα αναδύθηκαν ομάδες ανθρώπων που στόχο έχουν να αναδείξουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και την ιστορία ενός τόπου, δημιουργώντας τους πολιτιστικούς φορείς. Στα Τρίκαλα δραστηριοποιούνται πολιτιστικοί σύλλογοι και σωματεία με έντονη πνευματική, καλλιτεχνική και παραγωγική δραστηριότητα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα φορέων (ΟΤΑ, Εφορεία Αρχαιοτήτων) και εκφραστών του τοπικού πολιτισμού αποτελούν οι πολιτιστικοί σύλλογοι καθώς είναι πάνω από 50 αυτοί που δραστηριοποιούνται στην πόλη των Τρικάλων. Ανάμεσά τους ΜΚΟ, Αστικές Μη Κερδοσκοπικές Εταιρείες/ΑΜΚΕ και χαρακτηριστικά παραδείγματα συλλόγων και φορέων με ενεργή δράση όπως ο Φιλολογικός Ιστορικός Λογοτεχνικός Σύνδεσμος (Φ.Ι.ΛΟ.Σ.) Τρικάλων, η Δημοτική Βιβλιοθήκη, καθώς και τα Τμήματα Πολιτισμού του Δήμου Τρικκαίων και της Περιφερειακής Ενότητας Τρικάλων.