Η Πόρτα Παναγιά είναι ένας μικρός οικισμός της (Πόρτας) Πύλης μέσα σε μια πλούσια συστάδα από πανύψηλα πλατάνια που το καλοκαίρι γίνεται μια ονειρική συναυλία από πουλιά και τζιτζίκια στην δροσερή ποταμιά της. Την χωρίζει από την Πύλη ο Πορταϊκός ποταμός. Στην Βυζαντινή εποχή, ήταν γνωστή με το όνομα ”Μεγάλαι Πύλαι” .
Η Μονή, κατά τους αρχαιολόγους, ιδρύθηκε το 1283 από τον σεβαστοκράτορα Ιωάννη Άγγελο Κομνηνό Δούκα, νόθο γιο του δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄ Δούκα και διαλύθηκε στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Το καθολικό, που είναι σύγχρονο με την αρχική φάση της μονής, είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο κτίσμα της. Το 1843, πέρασε στη δικαιοδοσία της γειτονικής μονής Δουσίκου.
Όλο της το κτίσμα είναι ένα αριστούργημα κατασκευαστικό.
Μέσα υπάρχουν, σε θέση αντίστροφη της ορθόδοξης διάταξης, ολόσωμες ψηφιδωτές εικόνες του Χριστού και της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας. Δηλαδή η Παναγία είναι δεξιά και ο Χριστός αριστερά. Ακόμα και ο παντοκράτορας είναι ο Πατήρ, Υιός και το Άγιο Πνεύμα. Ο έξω νάρθηκας προστέθηκε τον 14ο αιώνα.
Το μεγαλύτερο μέρος από τις Αγιογραφίες καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1855. Στον καιρό του εμφυλίου από ανάγκη φιλοξενήθηκαν κάποιες οικογένειες στον έξω νάρθηκα για αρκετές ημέρες. Τότε γύρω, γύρω είχε τάφρο με νερό. Αργότερα στις πλαγιές, όπου σήμερα βρίσκεται το Ξενοδοχείο Πόρτα Παναγιά, έγιναν καλύβες μέχρι που τοποθετήθηκαν τα ΤΟΛ απέναντι προς την Καμάρα και έτσι πήρε κάποιο ρυθμό η δύσκολη ζωή εκείνης της εποχής.
Ο ναός εορτάζει 23 Αυγούστου οπότε και πανηγυρίζει, επί τριήμερο, με την Πύλη. Δεν έχασε αυτό το κόσμημα της περιοχής μας την αίγλη του και το πανηγύρι του μαζεύει προσκυνητές και πανηγυριώτες.
Κείμενα με την βοήθεια της Βικιπαίδεια
Μίμης Οικονόμου
