Πριν λίγες εβδομάδες, στη Γαλλία, χιλιάδες καθηγητές συμμετείχαν σε 24ωρη απεργία αντιδρώντας στις προτεινόμενες από την κυβέρνηση εκπαιδευτικές αλλαγές. Ανάμεσα σε αυτές η αντικατάσταση του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών και λατινικών, τα οποία έως τώρα έπαιζαν πρωταρχικό ρόλο, με το μάθημα επιλογής «Γλώσσες και πολιτισμοί της αρχαιότητας». Το γαλλικό υπουργείο, χαρακτηρίζοντας τα μαθήματα αυτά ως ελιτίστικα, προχωρεί στην κατάργηση της διδασκαλίας τους. Τι συμβαίνει λοιπόν; Στην εποχή της καλπάζουσας τεχνολογίας, έχουμε τελικά ανάγκη τις ανθρωπιστικές σπουδές και ειδικότερα τις επιστήμες της αρχαιότητας;
Η απάντηση είναι χωρίς αμφιβολία θετική. Μόνον πολυτέλεια δεν μπορεί να θεωρηθεί η ενασχόλησή μας με τα μαθήματα αυτά. Οι ανθρωπιστικές, ή αλλιώς κλασικές σπουδές, όχι μόνον δεν πρέπει να χάσουν την αξία τους, αλλά στις μέρες μας είναι πιο απαραίτητες από ποτέ. Ακόμη και στην εποχή των οικονομικών δυσκολιών που διανύουμε -η οποία δημιουργεί απαιτήσεις σε πιο πρακτικά ζητήματα-τα μαθήματα αυτά παρουσιάζουν αναντικατάστατη προσφορά.
Γλώσσα, φιλοσοφία, τέχνες, ιστορία, ψυχολογία, αρχαιολογία, κοινωνιολογία, βιολογία είναι κυρίως μαθήματα που ανήκουν στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Κέντρο μελέτης τους ο άνθρωπος και τα προϊόντα της σκέψης του. Οι ονομαζόμενες επιστήμες της αρχαιότητας, δηλαδή τα αρχαία ελληνικά και λατινικά γράμματα, περιλαμβάνονται στις επιστήμες αυτές. Παρότι, όμως, πολλά από τα τμήματα των ανθρωπιστικών σπουδών, από οικονομικής απόψεως, στοιχίζουν λιγότερο από άλλα που απαιτούν εργαστηριακό εξοπλισμό, κλείνουν. Όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο. Η υλιστική και πρακτική νοοτροπία που επικρατεί τα κάνει να φαίνονται αχρείαστα. Κυρίως η αποσύνδεσή τους από την αγορά εργασίας. Οι κλάδοι αυτοί προσφέρουν πολύ λίγες προοπτικές στο νέο εργαζόμενο, τουλάχιστον στη χώρα μας.
Κι όμως… Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει ανάγκη τις σπουδές αυτές. Η ανάπτυξη των θετικών επιστημών και η παρεπόμενη έκρηξη της τεχνολογίας του χάρισαν ανέσεις. Όμως η ύλη, στην οποία έδωσε υπερβολική έμφαση, δεν του πρόσφερε νόημα ζωής. Αντιθέτως, αφαίρεσε από τη φιλοσοφία του σταθερές αιώνων με τις οποίες πορεύονταν πιο ομαλά, συντεταγμένες ξεκάθαρες, οι οποίες τον κάλυπταν συναισθηματικά. Γι΄ αυτό νιώθει ανερμάτιστος, ενδεής. Έως πρόσφατα είχε εγκλωβιστεί στο σχήμα παραγωγή- κατανάλωση. Τελευταία, παλεύει ακόμη και για την επιβίωση. Απογοητευμένος, χωρίς όραμα, χωρίς φιλοσοφία και ουσιαστική πολιτική σκέψη, με τον ανορθολογισμό να τον κατακλύζει και την προπαγάνδα να αδυνατίζει τη σκέψη του, αδυνατεί να βιώσει γαλήνια τη ζωή του.
Όμως, οι ανάγκες του ανθρώπου, τα συναισθήματα, οι αγωνίες του, οι δραστηριότητές του, δεν έχουν αλλάξει και πολύ από την αρχαιότητα έως σήμερα. Αυτό δείχνουν οι ανασκαφικές έρευνες. Οι ανθρωπιστικές σπουδές με τις ουσιαστικές τοποθετήσεις τους πάνω στα καίρια ζητήματα της ζωής, που απασχολούν τον άνθρωπο αιώνες, έρχονται να δώσουν απαντήσεις στις μύχιες αναζητήσεις του. Του προσφέρουν τη φιλοσοφία και την πνευματικότητα που έχει ανάγκη. Με τον ευρύ κύκλο των μαθημάτων τους τον τροφοδοτούν με πλήθος γνώσεων που αναπτύσσουν την οξυδέρκεια και την κρίση, στοιχεία άκρως απαραίτητα στην εποχή των εύπεπτων εικόνων και των ανεπεξέργαστων μηνυμάτων.
Έχουν εξάλλου να του υποδείξουν υψηλά πρότυπα∙ διαχρονικές αξίες ζωής, που τον καθιστούν ικανό να διακρίνει τη διαφορετικότητα, να τοποθετεί το συλλογικό πάνω από το ατομικό συμφέρον, να έχει επίγνωση του εφήμερου της ύπαρξής του και να θεωρεί πως ο σεβασμός, η μέριμνα για το συνάνθρωπο είναι το υπέρτατο χρέος του. Με τέτοιο ισχυρό εξοπλισμό ο σύγχρονος άνθρωπος, ο χαμένος στον κυκεώνα των προβλημάτων του, μπορεί ευκολότερα να βρει λύσεις στα καθημερινά του προβλήματα. «Τα κλασικά γράμματα, μέσα στο πρόσκαιρο σχήμα των λέξεων, πέτυχαν να κλείσουν ιδέες και αξίες υπερχρονικές και αθάνατες».
Ο ελληνιστής Ρ. Λίβινγκστον θεωρεί πως οι αρχαίοι ρητορικοί και δικανικοί λόγοι του Δημοσθένη, του Λυσία ή οι πλατωνικοί διάλογοι συνιστούν «ανυπέρβλητη άσκηση για τη συγκρότηση της λογικής και φιλοσοφικής σκέψης. Εξοπλίζουν τον νέο άνθρωπο με πνεύμα ετοιμολογίας και επιχειρηματολογίας, με ταχύτητα αντίληψης και ακρίβεια έκφρασης, με συλλογική ικανότητα και αφαιρετική κρίση, ώστε όχι μόνον να μπορεί να αποφεύγει τα λογικά σφάλματα, αλλά και να αναγνωρίζει τις ασυναρτησίες, την ακαταστασία της σκέψης και του λόγου.
Ο κατάλογος, βέβαια, των ωφελημάτων της ανθρωπιστικής παιδείας είναι ατελείωτος. Θα ήταν καλό όμως να θίξουμε ιδιαίτερα την επίδρασή της ως προς τη δυνατότητα ορθολογικής απόλαυσης των ευεργετημάτων που προσφέρουν οι σύγχρονες επιστήμες για όλους τους ανθρώπους, επ’ αγαθώ της κοινωνίας και του πλανήτη μας. Με λίγα λόγια, της εφαρμογής των τεράστιων κατακτήσεων της ανθρώπινης σκέψης προς όφελος όλων των κατοίκων της γης.
Η χώρα μας, ειδικά, θα μπορούσε να αποτελεί κέντρο ανθρωπιστικών σπουδών στον κόσμο. Ο Αριστοτέλης ίδρυσε το Λύκειο, σχολή στην Αθήνα, από τα διασημότερα εκπαιδευτικά κέντρα της εποχής, κάτι σαν σύγχρονο πανεπιστήμιο. Από εκεί έστελνε ερευνητές σε διάφορα μέρη, οι οποίοι επέστρεφαν με νέες πληροφορίες περί παντός επιστητού, από την πολιτική κοινωνία έως τη βιολογία. Γι’ αυτό και θεωρείται ο θεμελιωτής όλων των επιστημών.
Όμως για να γίνουν ανταγωνιστικές οι σπουδές αυτές οφείλει η πολιτεία να τις συνδέσει με την αγορά εργασίας. Οι νέοι να επιλέγουν τους αντίστοιχους κλάδους γνωρίζοντας πως θα αποκατασταθούν με ποικίλους τρόπους επαγγελματικά στο μέλλον. Να επανδρωθούν τα σπουδαστήρια των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων με προσωπικό, να εξοπλιστούν οι βιβλιοθήκες, να χορηγηθούν κονδύλια για την αντίστοιχη έρευνα, να δημιουργηθούν ξενόγλωσσα πανεπιστήμια που να καταστήσουν την Ελλάδα κέντρο φιλολογικών σπουδών στον κόσμο. Μεταπτυχιακές σπουδές, σεμινάρια, κήποι περιπατητικοί, φιλοσοφικές συζητήσεις, θα μπορούσαν να ανθούν στη χώρα μας. Κέντρα Αριστοτελικών και πλατωνικών σπουδών, πλήρεις βιβλιοθήκες, χώροι συνεδρίων και άλλα πολλά.
Και φυσικά να αλλάξει ο τρόπος μελέτης, διδασκαλίας και εξέτασης των αρχαίων ελληνικών στα σχολεία. Όλοι οι νέοι μας να γίνονται κοινωνοί της υπέροχης αρχαιοελληνικής παιδείας. Όμως για να επιτευχθεί αυτό θα πρέπει να διδάσκονται τα αρχαία ελληνικά με παιγνιώδη τρόπο, μέσα από ετυμολογική προσέγγιση, από καλές λογοτεχνικές μεταφράσεις δίπλα στο αρχαίο κείμενο, με έμφαση στο περιεχόμενο, την αξία των κειμένων και κάποια γλωσσικά φαινόμενα, με αναλυτική τη διδασκαλία της γραμματικής και του συντακτικού σε όσους επιλέγουν το μάθημα.
Τα τελευταία χρόνια στην Αγγλία τα κανάλια παίζουν συνεχώς ριάλιτι, μας πληροφορούν φίλοι που εργάζονται στη χώρα. Σκέτη αποβλάκωση. Αυτή μάλιστα την περίοδο, σε μια τέτοια εκπομπή, ένας άνδρας μεταμφιεσμένος σε σκυλί Δαλματίας, υπακούει τυφλά σε μια γυναίκα που παίζει το ρόλο αφεντικού και τον τραβά συνεχώς με ένα λουρί. Τρώει σαν σκύλος, συμπεριφέρεται σαν σκύλος, ντύνεται σαν σκύλος… Και αυτή η εκπομπή έχει θεαματικότητα… Αλλά να ήταν μόνον αυτό; Παραεπιστήμες, Ψευδοεπιστήμες, δεισιδαιμονίες, μέντιουμ, παράλογες θεωρίες και κάθε είδους βλακείες ανθούν σε όλο τον κόσμο, στοιχεία εντελώς αταίριαστα προς τις πνευματικές κατακτήσεις της εποχής μας.
Μήπως, επομένως, είναι καιρός για επάνοδο στην πνευματικότητα που προσφέρουν οι ανθρωπιστικές επιστήμες, όσο και αν αυτό φαίνεται ντεμοντέ ή ουτοπικό;
Λίλια Τσούβα
φιλόλογος
