Το 2006 η φυλακή έκλεισε μετά από 110 χρόνια λειτουργίας. Είχε χτιστεί το 1895 σαν ένα από τα πρώτα έργα που χρηματοδότησε το ελληνικό κράτος στη Θεσσαλία, ύστερα από την απελευθέρωσή της από τους Οθωμανούς.

Η φυλακή Τρικάλων είναι χτισμένη πάνω σε οθωμανικό λουτρό του 16ου αιώνα

Στα τέλη του 2010 ο Δήμος Τρικάλων ανακοίνωσε το σχέδιο αξιοποίησης του συγκροτήματος και το 2011 ξεκίνησαν τα γυρίσματα του ντοκιμαντέρ. Την ίδια χρονιά, η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ανακαλύπτει πως η φυλακή Τρικάλων είναι χτισμένη πάνω σε οθωμανικό λουτρό του 16ου αιώνα και ξεκινά άμεσα τις εργασίες αποκατάστασής του. Το καλοκαίρι του 2014 ο Δήμος Τρικάλων εξασφαλίζει ευρωπαϊκή χρηματοδότηση για τη μετατροπή της παλιάς φυλακής σε «Κέντρο έρευνας – Μουσείο Τσιτσάνη», το οποίο πολύ σύντομα θα ανοίξει τις πόρτες του για το κοινό. Οι εργασίες, που αναμένεται να ολοκληρωθούν μέσα στο 2017, αλλάζουν πλήρως τη φυσιογνωμία του συγκροτήματος, με αποτέλεσμα τίποτα να μη θυμίζει τη φυλακή.

Πρωταγωνιστές του ντοκιμαντέρ είναι επτά άνθρωποι που σχετίστηκαν στο παρελθόν με τη φυλακή: ο πολιτικός κρατούμενος και αγωνιστής της αντίστασης Αλκιβιάδης Ζαμπακάς, ο πολιτικός κρατούμενος στην περίοδο της δικτατορίας Θανάσης Αθανασίου, ο ποινικός κρατούμενος Κώστας Σαμαράς, ο συνταξιούχος σωφρονιστικός υπάλληλος Γιάννης Αγκούμης, ο τελευταίος διευθυντής της φυλακής Βασίλης Ντάφος, η εκπαιδευτικός Έφη Χατζημάνου και η συγγραφέας-ερευνήτρια Μαρούλα Κλιάφα.

Αποτέλεσμα εικόνας για σιωπηλός μάρτυρας

Μιλήσαμε με το σκηνοθέτη, Δημήτρη Κουτσιαμπασάκο, για τον εγκλεισμό, την επιβίωση και τη διαχείριση της ιστορικής μνήμης, με αφορμή την προβολή του ντοκιμαντέρ «Σιωπηλός Μάρτυρας» στον κινηματογράφο Δαναό.

Τι ήταν αυτό που σε ώθησε να κάνεις ταινία για το γκρέμισμα της φυλακής των Τρικάλων;


Η παλιά φυλακή Τρικάλων για κάθε Τρικαλινό είναι ένα πολύ σημαντικό κτήριο, χαρακτηρίζει ολόκληρες γενιές. Ήταν το χαρακτηριστικό κτίριο στο κέντρο της πόλης, ανάμεσα στο τζαμί, στον Άγιο Κωνσταντίνο και στο σχολείο και υπήρχε οπτική επαφή με τους κρατούμενους. Ανέβαιναν μονίμως στα παράθυρα, βλέπαμε τις σκιές τους. Στη συνείδηση άρα των κάτοικων έχει μεγάλο ρόλο, ήταν στοιχείο της καθημερινότητάς τους, αλλά και της δικής μου. Ιδιαίτερα στην παιδική ηλικία, που η φυλακή είναι χώρος άγνωστος. Μετά από παρότρυνση της συνεργάτιδάς μου, Γλυκερίας Πατραμάνη, που επίσης κατάγεται από την περιοχή, ξεκινήσαμε αυτό το ντοκιμαντέρ το 2011. Θελήσαμε να κάνουμε το «βιογραφικό» πορτραίτο ενός χώρου διασώζοντας τη μνήμη του, καθώς απ’ ό,τι βλέπαμε τότε, θα άλλαζε άρδην η φυσιογνωμία του. Μ’ ενδιέφερε αυτός ο χώρος, η φυλακή παλαιού τύπου, που μόνο στην Ανατολή τη συναντάς, όπου έχουμε π.χ. θαλάμους κι όχι εξατομικευμένη κράτηση σε κελιά. Εκεί ήταν οι μάγκες ή οι πρώτοι πολιτικοί κρατούμενοι επί ιδιωνύμου του Βενιζέλου, όλα τα ιστορικά γεγονότα αντικατοπτρίζονταν μέσα απ’ τους τέσσερις τοίχους της φυλακής. Ο «Σιωπηλός μάρτυρας», δηλαδή, είναι η ίδια η φυλακή που, μέσα απ’ την ταινία, αποφασίζει να μιλήσει, να καταθέσει!

Σιωπηλός Μάρτυρας

Στιγμιότυπο από το ντοκιμαντέρ «Σιωπηλός Μάρτυρας»

Ένας φίλος μου έλεγε το ίδιο, ότι θυμάται τις σκιές των κρατουμένων στα παράθυρα κάθε μέρα που πήγαινε στο σχολείο του. Έχεις συμπεριλάβει τέτοιες σκηνές στην ταινία;
Ναι, υπήρχαν εικόνες που τις είχα αποτυπώσει συναισθηματικά κι ήθελα οπωσδήποτε να καταγραφούν. Μια τέτοια έντονη ανάμνηση ήταν το Πάσχα. Στα Τρίκαλα γίνεται συγκέντρωση των επιταφίων στο κέντρο της πόλης. Ήταν μοναδική εικόνα, να περνάει ο επιτάφιος με την πομπή των πιστών μπροστά απ’ τη φυλακή και κρεμασμένοι στα παράθυρα να είναι οι κρατούμενοι. Μάλιστα το φωτογράφησα απ’ την οπτική γωνία του κρατούμενου, πώς το έβλεπε αυτό. Δεν ήξερα τότε, ότι η φυλακή θα άλλαζε όψη τόσο γρήγορα! Συμβολικά, η περιφορά του επιταφίου είναι η ίδια η φυλακή που περιφέρεται.

«Δεν υπήρξε καμία καταγραφή πριν την έναρξη της καταστροφής και της αλλοίωσης της φυσιογνωμίας του κτιρίου»

Και ποια τα συμπεράσματα από τη διαχείριση της ιστορικής μνήμης στην περίπτωση της φυλακής;
Είδαμε ότι η μνήμη ακριβώς της φυλακής δεν έχει καμία θέση και αξία στη νέα χρήση του χώρου. Αυτό για μένα είναι λυπηρό. Γιατί – κι αυτό καταδεικνύει κατά τη γνώμη μου η ταινία – υπάρχει μεγάλη εμπειρία και μνήμη που είναι σημαντικό να κατατεθούν και να γίνουν γνωστές. Είναι σημαντικό στο νέο χώρο να υπάρχει θέση για το τι υπήρξε πριν. Δυστυχώς όμως δεν υπήρξε καμία πρόβλεψη. Ίσως η ταινία βοήθησε λίγο, αλλά το κακό έχει γίνει. Δεν υπήρξε καμία καταγραφή πριν την έναρξη της καταστροφής και της αλλοίωσης της φυσιογνωμίας του κτιρίου. Οπτικοακουστικό υλικό πέρα απ’ το δικό μας δεν υπάρχει. Βρέθηκαν πεταμένα βιβλία και αντικείμενα, φωτογραφίες, γράμματα, κείμενα και συνθήματα στους τοίχους, ημερολόγια… ένα πρώτης τάξης υλικό για να εκτεθεί σε μια γωνιά του νέου χώρου. Μιλάμε για 140 χρόνια, η ιστορία της νεότερης Ελλάδας παίχτηκε ως δράμα μέσα σ’ αυτούς τους τοίχους. Πώς το παραβλέπεις; Πολλές φορές αναρωτήθηκα και κατέληξα στο συμπέρασμα που μπορεί να είναι και πιο τρομακτικό απ’ το να το κάνεις με πρόθεση: ότι μπορεί να έγινε λόγω άγνοιας. Ότι πρυτάνευσε ένα πρώτο επίπεδο σκέψης, συντηρητισμός μαζί με άγνοια, ότι είναι «απλά μια φυλακή». Δεν αξιολογήθηκε από ανθρώπους της Πολιτείας. Στα τέλη του 19ου αιώνα καταστράφηκε ένα μνημείο για να γίνει μια φυλακή και στις αρχές του 21ου αιώνα καταστράφηκε μια φυλακή για να γίνει ένα μνημείο! Λες και στο μεσοδιάστημα δεν έχει μεσολαβήσει τίποτα που να μας έχει κάνει να καταλάβουμε το αυτονόητο, ότι δηλαδή μπορούν να συνυπάρξουν και τα δυο και δε χρειάζεται να είναι το ένα εις βάρος του άλλου.

Σιωπηλός Μάρτυρας

Στιγμιότυπο από το ντοκιμαντέρ «Σιωπηλός Μάρτυρας»

Οι περισσότεροι συνομιλητές μοιάζουν να ζουν έντονα τη στιγμή που ξαναβρίσκονται εκεί. Υπήρχαν συναισθηματικές αλλαγές από τη στιγμή που έμπαιναν στο χώρο;
Ναι, κι αυτό ήταν κάτι που τους είχα ζητήσει, να μην επισκεφτούν τη φυλακή πριν από εμάς. Οι περισσότεροι την επισκέπτονταν για πρώτη φορά μετά από τόσα χρόνια. Αυτό με ενδιέφερε πάρα πολύ. Αν θέλεις, ήταν το κλειδί της ταινίας. Αυτό δοκίμασα: να αντιμετωπίσω το ντοκιμαντέρ σαν θεατρικό.

«Αυτό δοκίμασα: να αντιμετωπίσω το ντοκιμαντέρ σαν θεατρικό»

Έχω 7 χαρακτήρες κι ένα χώρο, σαν θεατρικό σκηνικό. Για να μπορέσουν οι χαρακτήρες να κινητοποιηθούν, να ξεδιπλώσουν και να αφυπνιστεί η μνήμη, θα έπρεπε να έχουν μια πρωτογενή συνάντηση με το χώρο. Και αυτό πραγματικά λειτούργησε τελικά. Ο χώρος ξυπνούσε μνήμες στον καθένα. Επίσης με ενδιέφερε πολύ, επειδή ο καθένας, στο βαθμό που ξεδίπλωνε τις μνήμες του, ταυτόχρονα αποκάλυπτε κι ένα διαφορετικό υπόστρωμα από το παλίμψηστο της μνήμης της φυλακής. Το έβλεπε απ’ τη δική του οπτική γωνία, τη συγκεκριμένη περίοδο και μέσα από τη συγκεκριμένη θέση που είχε ο ίδιος στη φυλακή. Αυτό ήταν το στοίχημα και δεν ήταν τόσο εύκολο. Κάποιοι αρνήθηκαν εξαρχής, όπως ο ιερέας της φυλακής. Άλλοι ήταν επιφυλακτικοί κι έβαλαν όρια, όπως ο Κώστας Σαμαράς, ο οποίος όμως είχε περιέργεια να ξαναδεί και να φωτογραφίσει τη φυλακή. Οι δε πολιτικοί κρατούμενοι ήταν άνθρωποι που είχαν ιδανικά και πάλευαν γι’ αυτά τόσο έξω, όσο και μέσα στη φυλακή που ήταν η συνέχεια του αγώνα τους. Αυτό ήταν πολύ σημαντικό και συγκινητικό. Ιδιαίτερα το πώς δημιουργούσαν δίκτυα αλληλοβοήθειας, αυτομόρφωσης, βοήθειας και στήριξης των φτωχών και αδυνάτων. Οι ιστορίες που ακούστηκαν και τα ευρήματα της έρευνας ήταν πραγματικά πολύ συγκινητικά και σου δίνουν δύναμη. Σήμερα δεν παίζεται έτσι το παιχνίδι, δυστυχώς…

Σιωπηλός Μάρτυρας

Στιγμιότυπο από το ντοκιμαντέρ «Σιωπηλός Μάρτυρας»

Απ’ όσο ξέρω είσαι στα σκαριά μιας νέας ταινίας για ένα αναμορφωτήριο. Σε ενδιαφέρει για κάποιο λόγο ο εγκλεισμός;
Με ενδιαφέρει το πώς ο άνθρωπος για διάφορους λόγους βρίσκεται εγκλωβισμένος σ’ ένα χώρο που του στερεί την ελευθερία του και η προσπάθεια που κάνει να ανταπεξέλθει. Με ενδιαφέρει το πώς ο χώρος δοκιμάζει τα όριά του και πού οδηγεί τον άνθρωπο συνειδησιακά η προσπάθειά του να ανταποκριθεί σε αυτό. Σε ποια αλήθεια φτάνει μέσα σ’ αυτόν το χώρο. Μου έκανε εντύπωση ότι όλοι οι χαρακτήρες του «Σιωπηλού Μάρτυρα» ανακάλυπταν πράγματα μέσα στο χώρο. Πολλοί μορφώθηκαν εκεί, έκαναν φίλους, άλλοι έγραψαν και δημιούργησαν καλλιτεχνικό έργο, άρα ακολούθησαν μια πορεία που καθοριζόταν απ’ το χώρο. Στην προσπάθειά τους να επιβιώσουν – και επιβίωση σημαίνει ότι δεν μπαίνεις σε μια διαδικασία αυτοκαταστροφής – ανακάλυψαν αλήθειες, ποιότητες και πράγματα πολύτιμα γι’ αυτούς που τα πήραν μαζί τους κι έξω απ’ τη φυλακή, στην κοινωνία.

Η ταινία έχει λάβει τα βραβεία σκηνοθεσίας και μουσικής στο 10ο Φεστιβάλ ελληνικού ντοκιμαντέρ Χαλκίδας.

Ιnfo: «Ο Σιωπηλός Μάρτυρας» | Σάββατο 28 & Κυριακή 29 Ιανουαρίου, στις 16.00 | Κινηματογράφος Δαναός

Σάββατο 28 Ιανουαρίου: Τον «Σιωπηλό μάρτυρα» θα παρουσιάσουν και θα συνομιλήσουν με το κοινό οι: Αντώνης Λιάκος – Ιστορικός, Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών & Ορέστης Ανδρεαδάκης – Διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης

Κυριακή 29 Ιανουαρίου: Τάσης Παπαϊωάννου – Αρχιτέκτων, Καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ & Δήμητρα Λαμπροπούλου – Ιστορικός, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

ελculture