Ο Πράσινος Θεσσαλικός Λίθος

Η ιδιαίτερα σκληρή υφή του πετρώματος και οι καλές φυσικομηχανικές ιδιότητές του, αλλά και η εντυπωσιακή μορφή του, το έκαναν κατάλληλο για την κατασκευή μονολιθικών κιόνων και εσωτερικών επενδύσεων σε ναούς, λουτρά, ανάκτορα κ.ά.  Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή μονολιθικών κιόνων και επενδύσεων σε μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς στην Κωνσταντινούπολη, στη Ρώμη, και από τη Συρία έως τη Σεβίλλη της Ισπανίας και μέχρι την Τυνησία.Ήταν όμως τόσο ακριβός, ώστε να χρησιμοποιείται κυρίως για την οικοδόμηση πολυτελών κτηρίων αυτοκρατόρων, αρχόντων, ευγενών και γενικά εύπορων πολιτών.Αν και καθαρά ελληνικό θεσσαλικό πέτρωμα, εντούτοις,  η εκμετάλλευσή του από Ιταλούς εμπόρους ουσιαστικά άλλαξε και την ταυτότητά του, καθώς  στα πρώτα χρόνια της Αναγέννησης ονομάστηκε «Verde Αntico» που σημαίνει «αρχαίο πράσινο» και διακινήθηκε στην αγορά της εποχής εκείνης ως ιταλικό μάρμαρο, γεγονός που οφείλεται στους Ιταλούς οι οποίοι έκαναν την εμπορία και τη διακίνησή του σε όλο τον κόσμο με αποτέλεσμα να αποκτήσει «ιταλική ταυτότητα»!

Ο κ. Βασίλης Μέλφος, επ. καθηγητής του Τμήματος Γεωλογίας του ΑΠΘ, έχει ασχοληθεί -έχει αγωνιστεί ειναι η σωστότερη διατύπωση-εδώ και χρόνια (από το 1999) για να αναδείξει την σπουδαιότητα των αρχαίων λατομείων της Χασάμπαλης, ως πηγής προέλευσης των πρώτων υλών για τα ανωτέρω μαρμάρινα αντικείμενα και αρχιτεκτονικά μέλη μνημείων της αρχαιότητας. Με δημοσιεύσεις (Oxford Journal of Archaeology), με συγγραφή βιβλίου (“Ο Πράσινος θεσσαλικός λίθος και τα λατομεία της Χασάμπαλης”), με διαλέξεις, με μαθήματα σε διεθνή μεταπτυχιακά, με πρόσκληση καθηγητών από ξένες χώρες, με ξενάγηση ομάδων φοιτητών και πολιτών στην υπόψιν τοποθεσία.

Χρειάστηκε μεγάλη προσπάθεια για να εντοπιστεί ακόμη και τη θέση του αρχαίου λατομείου, καθώς η περιοχή όπου βρίσκεται θυμίζει σήμερα έναν απέραντο σκουπιδότοπο. Αυτοί που επισκέπτονται την περιοχή πάνε μόνο για να ρίξουν σκουπίδια και μπάζα ή για να ανάψουν ένα κερί στο εξωκλήσι της Αναλήψεως που βρίσκεται εκεί !!!

Κι αυτό γιατί ελάχιστοι γνωρίζουν σε βάθος το ζήτημα. Οι  φυσικές “κοιλότητες” από όπου εξορύχθηκαν οι πρώτες ύλες, από τις οποίες κατασκευάστηκαν μερικά από τα σημαντικότερα μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, εκτίθενται στην πλαγιά της Χασάμπαλης, χωρίς μέχρι σήμερα να τους έχει δοθεί η ανάλογη σημασία για την αναγνώριση της πολιτιστικής τους αξίας.

Γενικότερα, μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει κάτι από την Ελληνική Πολιτεία  (σε κεντρικό ή αποκεντρωμένο επίπεδο) αλλά ούτε και από την παγκόσμια κοινότητα (UNESCO) για έναν τόσο  σημαντικό χώρο που από την πέτρα του κατασκευάστηκαν τόσα και τόσα μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς!

Ο Πράσινος Θεσσαλικός Λίθος, ο  οφιτοασβεστίτης της Χασάμπαλης, ως πέτρωμα αναφέρεται ότι σχηματίσθηκε πριν 150-200 εκατομμύρια χρόνια, στο βυθό ενός ωκεανού τμήμα της θάλασσας της Τηθύος.

Ο οφιτοασβεστίτης της Χασάμπαλης, με τις διάφορες αποχρώσεις του πράσινου σερπεντινίτη και τις λευκές κηλίδες μαρμάρου, ήταν ένα υλικό που προτιμήθηκε ως δομικός λίθος κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, αλλά έγινε περιζήτητος στα μετέπειτα Βυζαντινά χρόνια για την κατασκευή και διακόσμηση αυτοκρατορικών, εκκλησιαστικών και πολυτελών κτιρίων, όπως ανάκτορα, λουτρά, αυτοκρατορικές κατοικίες κ.α.

Αναφέρεται ότι η πρώτη χρήση του έγινε επί βασιλείας του αυτοκράτορα Ανδριανού (117-138 μ.Χ.) αλλά πιθανότερη είναι η εκδοχή ότι για πρώτη φορά είχε χρησιμοποιηθεί σε αναθηματικές στήλες (Μουσείο Λάρισας) και στην ανακατασκευή του αρχαίου θεάτρου της Λάρισας τον 1ο αιώνα μ.Χ.

Η ευρεία χρήση του πετρώματος άρχισε το 2ο αι. μ..Χ. καθώς εντοπίζεται μεταξύ άλλων σε κτίρια και κατασκευές στη Ρώμη, στη Μικρά Ασία, στην Κνωσσό, στη Μεγάλη Βρετανία, στην Πορτογαλία, στην Ανδαλουσία, στην Ισπανία κ.ά.».

Η πρόσφατη ιστορία των Λατομείων. Για την πρόσφατη λειτουργία των λατομείων της Χασάμπαλης και τη χρήση του πράσινου Θεσσαλικού λίθου κατά τον 19ο και 20ο αι. μ.Χ. και βάσει μαρτυριών του λατόμου Ιωάννη Τσιμπούκη, που δούλεψε σε αυτά, ο κ. B. Μέλφος στο βιβλίο του αναφέρει: “Τα λατομεία της Χασάμπαλης λειτούργησαν εντατικά από το 1896 έως το 1985, με τη χρηματοδότηση αγγλικών, ιταλικών και ελληνικών εταιριών και απασχόλησαν πολλούς κατοίκους της περιοχής. Η διάνοιξη νέων λατομείων είχε σαν αποτέλεσμα να καταστραφεί σημαντικό τμήμα των παλαιών εξορύξεων”.

Ωστόσο, διάφοροι περιηγητές και μελετητές μας πληροφορούν ότι τα ονομαστά λατομεία της Χασάμπαλης ανακαλύφθηκαν και πάλι το 1889 από τον γεωλόγο και αρχαιολόγο William Brindley. Ο Brindley κατά την επίσκεψή του στην Κωνσταντινούπολη το 1886 ανακάλυψε ότι το 75% των πετρωμάτων που διακοσμούσαν τα πρωτοχριστιανικά, βυζαντινά και οθωμανικά μνημεία ήταν από πράσινο οφιτοασβεστίτη. Μελετώντας τον Παύλο Σιλεντιάριο (6ος αι. μ.Χ.) διαπίστωσε ότι επρόκειτο για τον περίφημο «Θεσσαλικό λίθο» και άρχισε να τον αναζητεί στον τόπο προέλευσής του. Το 1889 ανακάλυψε τα αρχαία λατομεία της Χασάμπαλης και το 1892 ολοκλήρωσε τις διαπραγματεύσεις με το Ελληνικό κράτος, ώστε να περιέλθουν αυτά στην κατοχή του. Το 1896 ίδρυσε την εταιρία βρετανικών συμφερόντων «Verde Antico Marble Company Ltd» με κεφάλαιο 20.000 στερλίνες Αγγλίας και έδρα το Λονδίνο.Αφού απομακρύνθηκαν τα μπάζα και τα απορρίμματα των παλαιότερων εξορύξεων, άρχισε και πάλι η εκμετάλλευση.

Σύμφωνα με τον Rogers (2003), οι πρώτοι πράσινοι κίονες που κόπηκαν τότε προοριζόταν για τον καθεδρικό ναό West Abbey του Λονδίνου. Οι κίονες μεταφέρθηκαν στον σιδηροδρομικό σταθμό της Λάρισας και ετοιμάστηκαν για να φορτωθούν. Την ίδια περίοδο όμως, τον Απρίλιο του 1897, ξέσπασε ο Ελληνο-Τουρκικός πόλεμος ο οποίος εξελίχθηκε στη Θεσσαλική μεθόριο. Έτσι οι κίονες καθηλώθηκαν στο σταθμό και η λατομική δραστηριότητα διακόπηκε. Αν και ο πόλεμος διήρκησε μία μόλις εβδομάδα, οι διαπραγματεύσεις με τους Τούρκους για τους κίονες κράτησαν σχεδόν ένα χρόνο. Τελικά τον Ιούνιο του 1898 μεταφέρθηκαν στο λιμάνι του Βόλου και από εκεί στο Λονδίνο.

Την εταιρία «Verde Antico Marble Company Ltd» αντικατέστησαν το 1912 άλλες εταιρίες ιταλικών και βρετανικών συμφερόντων. Το 1956 η εταιρία «Grecian Marbles Ltd» νοίκιασε τα λατομεία και τελικά τα αγόρασε το 1969. Μέχρι σήμερα ανήκουν στην εταιρία αυτή, αν και η λειτουργία τους σταμάτησε το 1985.

Στη Χασάμπαλη όμως υπάρχουν και άλλα λατομεία οφιτοασβεστίτη, στη βόρεια πλευρά προς το Καλοχώρι. Δύο από τα μεγαλύτερα ανήκαν στις εταιρίες «Τσάλμας» και «Σκούταρης». Στη θέση Στεφάνι ο «Τσάλμας» λειτούργησε από το 1965 μέχρι το 1980. Ο δε «Σκούταρης» ξεκίνησε το 1967 σε ένα λατομείο πιο ανατολικά και έκλεισε το 1976, αφού το πέτρωμα δεν ήταν εφάμιλλο των άλλων θέσεων.Πρόσφατα, από το 1997 έως το 2000, έχουν κάνει εξορύξεις κυρίως στη θέση Γκεντίκι, διάφορες εταιρίες, μεταξύ αυτών και η «ΑΤΤΙ-ΚΑΤ». Από τα λατομεία αυτά έβγαζαν σερπεντινίτη, ένα αδρανές υλικό, που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή της νέας εθνικής οδού Αθηνών-Θεσσαλονίκης και της νέας σιδηροδρομικής γραμμής του Ο.Σ.Ε. Όλες οι προαναφερθείσες εταιρίες μετά τον τερματισμό των εργασιών εγκατέλειψαν τους λατομικούς χώρους, χωρίς να κάνουν καμία αποκατάσταση, προκαλώντας έτσι σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα στην περιοχή.

Κατά τον 20o αι. ο πράσινος οφιτοασβεστίτης χρησιμοποιήθηκε στη διακόσμηση πολυτελών κτιρίων στη Ρωσία, στις ΗΠΑ, στον Καναδά, στη Μ. Βρετανία και αλλού. Σημαντικά παραδείγματα, κυρίως ως επενδύσεις εσωτερικών χώρων, υπάρχουν στο Μουσείο Τέχνης Πούσκιν στη Μόσχα (1904), στη Ροτόντα του κτιρίου Legislative στη Μanitobai του Καναδά, στον Καθεδρικό Ναό του Αγίου Στεφάνου στη Βουδαπέστη (1905) κ.ά.».

Η «Πέτρα του Ηρακλή». Η αρχαιολόγος της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Λάρισας, κ. Σταυρούλα Σδρόλια, εκ των ανθρώπων που συνεργάσθηκαν με τον κ. Μέλφο και μάλιστα εξέφρασαν το ενδιαφέρον να συμμετέχουν σε μια κοινή προσπάθεια για την προστασία και ανάδειξη των ιστορικών αυτών λατομείων, μας δίνει πληροφορίες τόσο για τα λατομεία της Χασάμπαλης όσο και για το πέτρωμά τους, αναφέροντας μεταξύ άλλων ότι στην αρχαιότητα πίστευαν πως ήταν η πέτρα του Ηρακλή και της αποδίδονταν υπερφυσικές ιδιότητες. «Δεν μπορεί να είναι τυχαίο ότι στα μέρη αυτά παρατηρείται πρώιμη λατρεία του Ηρακλή, ενώ ο ίδιος θεωρούνταν ως προστάτης των λατομείων…», τονίζει η ίδια.

[Επιμέλεια: Πέτρος  Τζεφέρης]

Με βάση το βιβλίο του Βασ. Μέλφου “Ο Πράσινος θεσσαλικός λίθος και τα λατομεία της Χασάμπαλης”

Πηγή: www.oryktosploutos.net