Γιάννης Κουτεντάκης, Ομότιμος Καθηγητής, Πρόεδρος Εθνικού Κέντρου «Η Άσκηση είναι Φάρμακο–Ελλάς»
Μείωση της ύλης, αλλαγές στη διάρθρωσή της, ορθή κατανομή των θεμάτων και έμφαση στα ουσιώδη, είναι μεταξύ των βημάτων που προτείνει επιστημονική επιτροπή στην ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας προκειμένου να οξυνθεί η κριτική ικανότητα των μαθητών και να επιτευχθεί «αλλαγή σελίδας» στην ελληνική εκπαίδευση. Η εν λόγω επιτροπή βασίστηκε στα αποτελέσματα των εθνικών εξετάσεων διαγνωστικού χαρακτήρα, που οργανώθηκαν για πρώτη φορά φέτος στην Ελλάδα, σε περίπου 11.000 μαθητές της ΣΤ΄ Δημοτικού και της Γ΄ Γυμνασίου. Οι εξετάσεις ονομάστηκαν «ελληνικό PISA» καθώς ακολούθησαν το μοντέλο των εξετάσεων του ομώνυμου διαγωνισμού του ΟΟΣΑ.
Αν και για χρόνια γνωστό στους εντός των τειχών, η επιτροπή εντόπισε ένα ουσιώδες πρόβλημα. Έχουν όμως οι προτεινόμενες αλλαγές το ειδικό βάρος από μόνες τους να οδηγήσουν στην πολυπόθητη αλλαγή σελίδας στην ελληνική εκπαίδευση; Μήπως –για άλλη μία φορά– απουσιάζει το αυτονόητο; Έχει ληφθεί υπόψη το πρωτογενές υλικό, που είναι η ίδια η φύση του παιδιού;
Σχολείο, κίνηση, μάθηση
Πολλές φορές ρώτησα μαθητές δημοτικού και γυμνασίου εάν θα προτιμούσανε μία ώρα ελεύθερο ή οργανωμένο παιχνίδι σε υπαίθριο χώρο, ή μία ώρα διδασκαλίας σε μία άρτια εξοπλισμένη αίθουσα με τον δάσκαλο/δασκάλα της αρεσκείας τους. Οι απαντήσεις ήταν σαφώς υπέρ της πρώτης επιλογής: παιχνίδι. Γιατί; Διότι το παιχνίδι, και η σωματική κίνηση γενικότερα, είναι πολύ πιο κοντά στη φύση και στις ανάγκες του παιδιού από οτιδήποτε άλλο. Το βλέπουμε άλλωστε και στα νεαρά ζώα: όπως και τα παιδιά, μαθαίνουν παίζοντας και κινούμενα ασταμάτητα.
Σύμφωνα με σειρά διεπιστημονικών μελετών, ο άνθρωπος εξελίχθηκε κυρίως μέσω της λειτουργίας του μυϊκού του συστήματος, ήτοι της κίνησης. Ανατομικά δε χαρακτηριστικά, όπως η καμάρα του πέλματος, τα μακριά σκέλη και η δυνατότητα ταυτόχρονης αναπνοής από μύτη και στόμα (που πολλά ζώα δεν έχουν), παραπέμπουν ευθέως σε έναν αποτελεσματικό μηχανισμό κίνησης. Χάρη σ’ αυτό το μηχανισμό ο πρωτόγονος άνθρωπος είχε τη δυνατότητα να προστατευθεί, να διεκδικήσει ζωτικό χώρο, και να εμπλουτίσει την διατροφή του με ζωικές πρωτεΐνες και λίπη, δημιουργώντας έτσι τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του εγκεφάλου. Κυρίως όμως μάθαινε. Μάθαινε τα δύσκολα μαθήματα της επιβίωσης και της προόδου.
Άραγε, στη σύγχρονη εποχή, η σωματική κίνηση ως εργαλείο μάθησης (σωματική αγωγή το λέγαμε παλαιότερα), εξακολουθεί να έχει ρόλο; Ναι, είναι η απάντηση. Αν, για παράδειγμα, μετρήσουμε τον μεταβολισμό (βιοχημικές διαδικασίες που εμπλέκονται στην παραγωγή και απελευθέρωση ενέργειας) στις αναπτυξιακές ηλικίες, θα διαπιστώσουμε ότι τα επίπεδα της συγκεκριμένης παραμέτρου είναι σχεδόν ταυτόσημα με αυτά ενηλίκων ατόμων, που όμως είναι αθλητές αγωνισμάτων αντοχής! Δηλαδή, τα παιδιά, από τη φύση τους παράγουν περισσότερη ενέργεια από οποιοδήποτε άλλο στάδιο της ζωής τους (εν μέρη για την κάλυψη των βιολογικών αναγκών της σωματικής ανάπτυξης) και, συνεπώς, η σωματική κίνηση όχι μόνο είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις εν λόγω ηλικίες, αλλά και επιβεβλημένη.
Αυτό ήταν πλήρως κατανοητό στη χρυσή εποχή του ελληνικού πνεύματος, όπου οι νέοι λάμβαναν την εκπαίδευσή τους από τέσσερις βασικούς δασκάλους: το γραμματιστή, το μουσικό, το χοροδιδάσκαλο και τον παιδοτρίβη-γυμναστή. Υπήρχε, λοιπόν, μία εκπαιδευτική ισορροπία (αρμονία) μεταξύ σωματικής και πνευματικής καλλιέργειας, τα θαυμαστά αποτελέσματα της οποίας παραμένουν αξεπέραστα.
Στη σύγχρονη Ελλάδα, δυστυχώς, όλοι οι περί παιδείας νόμοι των τελευταίων 40 τουλάχιστον ετών απέτυχαν να στηρίξουν το δισυπόστατο της ανθρώπινης ύπαρξης, δηλαδή το σώμα και το πνεύμα, με τα ελλείματα στο πρώτο να είναι εντυπωσιακά. Έτσι, οι νέοι μας δεν βιώνουν, για παράδειγμα, το «ίδρωμα της φανέλας» ή το καρδιοχτύπι της στοχοθέτησης, δεν καλλιεργούν την αυτοπεποίθηση, συγκέντρωση, προσοχή, μνήμη (που είναι ταυτόχρονα και προϋποθέσεις ακαδημαϊκής επίδοσης), και δεν γνωρίζουν πώς να εφαρμόζουν κανονισμούς, την ευγενή άμιλλα και το σεβασμό (που, παρεμπιπτόντως, ο Ολυμπιονίκης Αλέξανδρος Νικολαΐδης ανήγαγε σε αξίες ζωής στο συγκλονιστικό σημείωμα ανθρωπιάς και ψυχικής δύναμης που άφησε λίγο πριν φύγει για το μεγάλο ταξίδι). Αλήθεια, μελετώντας ποιο σχολικό βιβλίο ο νέος σήμερα θα ενστερνιστεί αυτές τις αξίες;
Σχολείο, υγεία, σωματική απραξία
Όπως προαναφέρθηκε, ο άνθρωπος εξελίχθηκε στη σημερινή του μορφή κυρίως μέσω της λειτουργίας του μυϊκού του συστήματος, δηλαδή της κίνησης. Βασικός όμως όρος αυτής της εξελικτικής πορείας ήταν η αρμονική συνύπαρξη σωματικής δραστηριότητας και υγείας. Όντως, η επιστήμη έχει πλέον εντοπίσει δεκάδες βιολογικούς μηχανισμούς που συνδέουν τις δύο αυτές παραμέτρους. Έστω και μισή ώρα σωματικής άσκησης ημερησίως μειώνει τις πιθανότητες θανάτου κατά 65%-68% σε επιβιώσαντες του καρκίνου.
Δεν βρέθηκαν μέχρι σήμερα βιολογικοί μηχανισμοί που να συνδέουν την υγεία με την ανεπαρκή σωματική δραστηριότητα που χαρακτηρίζει το σύγχρονο τρόπο ζωής. Αντίθετα, έχει διαπιστωθεί ότι η υποκινησία ενισχύει την εμφάνιση πολλών θανατηφόρων ασθενειών, όπως καρδιοπάθειες, καρκίνοι, διαβήτης και νευροεκφυλιστικά νοσήματα.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, μόνο το 18% των αγοριών και μόλις 5% των κοριτσιών ηλικίας 15 ετών καλύπτουν τα απαραίτητα επίπεδα σωματικής δραστηριότητας για την θωράκιση της υγείας τους. Και η χαριστική βολή έρχεται από το ελληνικό σχολείο το οποίο, σύμφωνα με μελέτες, ουδόλως συμμετέχει στη βελτίωση ή έστω στη διατήρηση των βασικών επιπέδων σωματικής δραστηριότητας στους μαθητές, ναρκοθετώντας έτσι τη μελλοντική τους υγεία, την οικονομία και την άμυνα της χώρας, και κληροδοτώντας –συν τοις άλλοις– αυξημένες δυσκολίες στην αντιμετώπιση των συνεπειών της επερχόμενης κλιματικής αλλαγής. Ακόμα και τα ανησυχητικά φαινόμενα σχολικής βίας έχουν συνδεθεί με τη σωματική απραξία.
Συμπερασματικά, η όποια προσπάθεια αλλαγής σελίδας στη ελληνικό σχολείο (δημοτικό, γυμνάσιο) θα πρέπει να συνοδεύεται και από μία κίνηση μερικής –έστω– αποκατάστασης της υφιστάμενης ανισορροπίας μεταξύ σωματικής και πνευματικής εκπαίδευσης. Νους υγιής εν σώματι υγιεί!
