Γράφει η Ελένη Δ. Μορέλλα, αρχιτέκτων, φωτογραφίζει και επιμελείται ο Θοδωρής Λακιάρας
Μέρος δεύτερο :Κεραμίδι, Παναγίτσα, Γριζάνο, Διάσελλο
Το να μιλάς για μια αρχιτεκτονική «γνωστή» σημαίνει ίσως ότι μέσα σ’ αυτή μπορείς να φανταστείς οικεία πρόσωπα και πράγματα.
Το σκηνικό έχει ως εξής. Περνώντας με το αυτοκίνητο ρίχνεις μια γρήγορη ματιά σε ένα εγκαταλελειμμένο σπίτι του 1920, ή σε ένα παραδοσιακό γεφύρι στο περιθώριο ενός ασφαλτοστρωμένου δρόμου. Τα βλέπεις για πρώτη φορά κι όμως στη φευγαλέα εικόνα τους αναγνωρίζεις ένα σκηνικό που θυμάσαι από παιδί ή που βίωσες μέσα από παραμύθια και διηγήσεις.
Εικόνα 1 Ερειπωμένο σπίτι στην Παναγίτσα
Το να μιλάς παράλληλα για μια αρχιτεκτονική «άγνωστη» συμβαίνει όταν τελικά συνειδητοποιείς πόσο λίγο ήξερες στην πραγματικότητα τις ρίζες και την πραγματική αξία αυτής της αρχιτεκτονικής, παρότι σου είναι τόσο γνώριμη η εικόνα της.
Στα χωριά της Φαρκαδόνας η παραδοσιακή αρχιτεκτονική από το μικρό σπίτι μέχρι το πέτρινο γεφύρι μοιάζει να επαναλαμβάνει τον εαυτό της. Οι παραδοσιακές κατασκευές σαν απόγονοι της ίδιας οικογένειας μοιράζονται τα υλικά, τον τρόπο κατασκευής, τις αρχές και τη φυσιογνωμία ακόμη κι όταν έχουν κατασκευαστεί με απόσταση αιώνων.
Αυτοί οι «δεσμοί αίματος» ανάμεσα στις κατασκευές οφείλονται κυρίως στο γεγονός ότι πριν την εκβιομηχάνιση της οικοδομικής τεχνολογίας τις κατασκευές ενός τόπου τις όριζε κυρίαρχα το «πού» παρά το «πότε» ή το «ποιος». Στα χωριά της Φαρκαδόνας την αρχιτεκτονική ορίζουν επιπλέον το κλίμα, ο κάμπος, τα ποτάμια και οι ντόπιες ασβεστόπετρες. Οι κοινές ανάγκες και το ενιαίο γεωφυσικό υπόβαθρο θέσπισαν ουσιαστικά τις κατευθυντήριες για κάθε κατασκευή. Και παρόλο που η πλειοψηφία των μαστόρων δεν ήταν ντόπιοι αλλά ανήκαν σε περιοδεύοντα μπουλούκια από την Ήπειρο, έχτισαν με παρόμοιο τρόπο. Μέρος της εκπαίδευσής των μαστόρων ήταν άλλωστε το να προσαρμόζουν την κατασκευή τους στο χώρο και το κλίμα κάθε περιοχής, στα διαθέσιμα υλικά και την τοπική παράδοση[1]. Έτσι συμβαίνει στα ελληνικά χωριά του προηγούμενου αιώνα οι παραδοσιακές κατασκευές να ομαδοποιούνται μορφολογικά και κατασκευαστικά ανά περιοχή, και μπορούμε να μιλάμε για την αρχιτεκτονική των χωριών της Φαρκαδόνας.
Μην ψάξετε για αυτές τις ποιότητες στις πολυκατοικίες των ελληνικών πόλεων του 1980.Είναι πικρή η διαπίστωση ότι οι εργολαβικές πολυκατοικίες είναι ίδιες σε όποια ελληνική πόλη κι αν βρεθείς. Ορεινές, πεδινές, νησιωτικές πόλεις με όμοιες πολυκατοικίες χωρίς καμμιά αξιοσημείωτη διαφορά γιατί στις δεκαετίες της αντιπαροχής και του οικοδομικού οργασμού το μόνο που μετρούσε τελικά ήταν το «πόσο κάνει» και το «πόσο γρήγορα».
Στο Κεραμίδι, τη Φαρκαδόνα, το Γριζάνο ευτυχώς ή δυστυχώς ο χρόνος σταμάτησε. Τα δείγματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής είναι πολυπληθή και αξιοθαύαμαστα. Τα σπίτια αυτοσυστήνονται. Κοιτάζοντας την κτητορική επιγραφή στο αγκωνάρι πληροφορούμαστε για το χρόνο κατασκευής και μαθαίνουμε τα αρχικά του ονόματος του ιδιοκτήτη. Το αγκωνάρι ή ακρογωνιαίος λίθος σημαδεύεται πολλές φορές εις διπλούν, με τις ημερομηνίες που σηματοδοτούν την αρχή και το πέρας της κατασκευής ενώ το σημείο του σταυρού αναλαμβάνει να ξορκίσει το κακό κρατώντας το έξω από το νεόδμητο σπίτι.
Εικόνα 2 Κτητορική επιγραφή σε σπίτι στο Γριζάνο
Εικόνα 3 Κτητορική επιγραφή σε σπίτι στο Γριζάνο
Δεν επιβιώνουν φυσικά σε όλα τα σπίτια τέτοια στοιχεία. Ειδικά στις επιχρισμένες όψεις η επιμονή στους κανόνες υγιεινής και η φροντίδα της πρόσοψης σκέπασε τις εγχάρακτες επιγραφές με αλλεπάλληλα στρώματα ασβέστη. Είτε λαξευμένες είτε «κουβαλητές» από το ποτάμι, οι ασβεστολιθικές πέτρες ως το μόνο δομικό υλικό σε αφθονία στην περιοχή ήταν το πρώτο δομικό υλικό σε χρήση σε κάθε εποχή, εξίσου σε έργα μικρής σημασίας και στα σημαντικότερα έργα μεγάλων διαστάσεων.
Εικόνα 4 Όψη σε σπίτι στο Γριζάνο με το σημείο του σταυρού
Εικόνα 5 Όψη σε σπίτι στην Παναγίτσα
Μεγάλο έργο άλλωστε και το πέτρινο «Παλιογέφυρο» που συναντάς πηγαίνοντας από το Βλοχό προς το Κεραμίδι. Το γεφύρι αυτό στην τοποθεσία Βαζουριά είναι ένα από τα εναπομείναντα της Θεσσαλίας, μελετημένο και δημοσιευμένο πολλάκις. Το «Παλιογέφυρο» με άνοιγμα 38 μέτρων και πλάτος 3,60 ενώνει τις δύο όχθες του Ενιππέα Ποταμού[2].
Πλαισιωμένο από τον σύγχρονο αυτοκινητόδρομο με την μπετονένια ζεύξη, το γεφύρι του Κεραμιδιού δεν οδηγεί πλέον πουθενά. Στέκεται όμως με στιβαρότητα και μεγαλοπρέπεια στο τέλος του χωματόδρομου πλαισιωμένο από τις μυρωδιές της γης και τους ήχους της φύσης, ένα γραφικό κομψοτέχνημα σε τέλεια αρμονία χρωμάτων και υλικών με το περιβάλλον του.
Εικόνα 6 Το γεφύρι του Κεραμιδίου
Η χρονολόγησή του τοποθετείται μεταξύ 13ου –16ου αιώνα. Είναι φτιαγμένο από πελεκητούς ασβεστόλιθους της περιοχής και κατασκευάστηκε με τέσσερα ή πέντε ημικυκλικά τόξα ενώ τα «κλειδώματά» του διαμορφώνονται σε δευτερεύοντα τόξα με τη χαρακτηριστική οξυγώνια θλάση («περσική ψαλίς» ή ψαλιδωτό τόξο) που μαρτυρά τις επιρροές της αρχιτεκτονικής από τη γειτονική ανατολή.
Εικόνα 7 Το εσωρράχιο του τόξου
Εικόνα 8 Το οξυκόρυφο δευτερεύον τόξο στο γεφύρι στο Κεραμίδι
Αν και ομορφαίνουν την όλη κατασκευή, τα δευτερεύοντα αυτά τόξα που συναντάμε στα πέτρινα γεφύρια κάθε άλλο παρά διακοσμητικά είναι, αφού η λειτουργία τους είναι να ανακουφίσουν την κατασκευή από το πρόσθετο βάρος αλλά και να προσφέρουν δίοδο στο νερό σε περίπτωση πλημμύρας.
Ομοιόμορφες, συμπαγείς πέτρες, που νίκησαν τη φθορά του χρόνου, φαίνεται να χάνουν τελικά τη μάχη της διατήρησης στη ζωή λόγω των φυτών που έχουν εισβάλλει στη λιθοδομή με τρόπο καταστρεπτικό απειλώντας τη στατικότητα της όλης κατασκευής.
Εικόνα 9 Το γεφύρι στο Κεραμίδι προ εικοσαετίας, Πηγή: Τα πέτρινα Γεφύρια της Θεσσαλίας (Γαλεριδης κ.ά. Λάρισα 1995)
Το πόσο γνωστή και διαδεδομένη ήταν η κατασκευαστική αρχή του ανακουφιστικού τόξου στη λαϊκή αρχιτεκτονική δεν μας το δείχνουν μόνο έργα μεγάλης κλίμακας όπως είναι ένα πέτρινο γεφύρι, αλλά το μαρτυρούν και αυτά ακόμη τα παράθυρα του πιο λιτού και μικρού σε κλίμακα πετροντούβαρου του προηγούμενου αιώνα.
Εικόνα 10 Κατασκευή γέφυρας με ημικυκλικά τόξα. Πηγή: Τα πέτρινα Γεφύρια της Θεσσαλίας (Γαλεριδης κ.ά. Λάρισα 1995)
Εικόνα 11 Ανακουφιστικό τόξο σε τοιχοποιία κατοικίας στο Διάσελλο
Εικόνα 12 Το κλειδί (μεσαία πέτρα) του γεφυριού στο Κεραμίδι
Παραθυρα με ανακουφιστικά τόξα σε ερειπωμένο σπίτι στην Κρήνη
Μεγάλα έργα της εποχής τους οι γέφυρες όχι μόνο σε διαστάσεις αλλά και σε δαπάνες.
Ένας κατά γενική προσέγγιση υπολογισμός του κόστους κατασκευής ενός πέτρινου γεφυριού δίνεται στην έκδοση του ΤΕΕ (Τμήμα Κεντρικής και Δυτικής Θεσσαλίας) «Τα Πέτρινα γεφύρια της Θεσσαλίας» για την κατασκευή του Γεφυριού της Κόνιτσας το 1870. Το εν λόγω γεφύρι με άνοιγμα 36 μέτρων και ύψος 20, κόστισε στην εποχή του120,000 γρόσια, ποσόν που αντιστοιχούσε σε 160,000 ημερομίσθια… Περίπου 9,5 εκατομμύρια ευρώ στη σημερινή πραγματικότητα του κατασκευαστικού τομέα!
Εικόνα 13 Η πολυσυζητημένη γέφυρα της Καρύταινας στο τραπεζογραμμάτιο των 5.000 δραχμών
Φυσικά, ως έργα που σχετίζονται με τη διέλευση και κυκλοφορία τα γεφύρια σε πολλές περιοχές της Ελλάδας βρέθηκαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έρμαιο των γερμανικών βομβαρδισμών. Το 4ο τόξο του Παλιογέφυρου καταστράφηκε το 1941 από έναν τέτοιο βοβαρδισμό. Σε ανάμνηση αυτών των γεφυριών και η φωτογραφία της παρακάτω γέφυρας.
Εικόνα 14 Η βομβαρδισμένη γέφυρα του Πηνειού, φωτογραφία Τάκη Τλούπα, Πηγή: http://anemourion.blogspot.gr/2015/02/blog-post_728.html
Φυσικά η συγκεκριμένη γέφυρα δεν ανήκει σε κάποιο από τα χωριά της Φαρκαδόνας. Είναι η βομβαρδισμένη γέφυρα της Λάρισας. Η υπερηφάνεια και η ντροπή για τα ανθρώπινα έργα μας βαραίνει όλους εξίσου, ανεξαρτήτως καταγωγής. Η ίδια η ιστορία ανήκει σε όλους. Γι’ αυτό άλλωστε και επιμένουμε στη διάδοση της γνώσης.
Χρόνια Πολλά, εις το επανιδείν.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Πρακτικά Β” Επιστημονικής Συνάντησης ΚΕ.ΜΕ.ΠΕ.Γ. – Περί Πετρογέφυρων, Γεφυριών Ιστορίες, Κέντρο Μελέτης Πέτρινων Γεφυριών ,2005
Αργύρης Δημητράκης – Τα Πέτρινα Γεφύρια Της Ελλάδας, Αδάμ – Πέργαμος, 1999.
Γαλερίδης Α., Σπανός Κ., Μακρής Κ., Πυργιώτης Γ., Παπαγεωργίου Β., Κάλφα Β. , Τα Πέτρινα γεφύρια της Θεσσαλίας, ΤΕΕ, Τμήμα Κεντρικής και Δυτικής Θεσσαλίας, Λάρισα 1995
[1] http://www.ntua.gr/MIRC/db/epirus_db/ARXITEKTONIKH/Mastores.htm
[2] Γαλερίδης Α., Σπανός Κ., Μακρής Κ., Πυργιώτης Γ., Παπαγεωργίου Β., Κάλφα Β. , Τα Πέτρινα γεφύρια της Θεσσαλίας, ΤΕΕ, τμήμα κεντρικής και δυτικής Θεσσαλίας, Λάρισα 1995
